İlkokul hayat bilgisi ve sosyal bilgiler ders kitaplarında yer alan coğrafi kavramların incelenmesi

Abstract

İlkokul bireyin bilişsel ve zihinsel alt yapılarının temellerinin oluştuğu bir dönemdir. Bu dönemde verilen eğitim öğretim, öğrencileri yaşama hazırlamakta aynı zamanda sonraki eğitim seviyelerine yetkinlik kazanmalarını sağlamaktadır. İlkokul öğrencileri yaşamdaki olgu ve olayları bir bütün olarak algılamaktadır. Bu nedenle farklı disiplinler kapsamındaki konuları ayrı ayrı öğrenmekte zorlanmaktadır. Öğrencilerin gelişim düzeylerine uygun olarak, farklı disiplinlerin toplulaştırılması ile hayat bilgisi, sosyal bilgiler ve fen bilimleri gibi çok disiplinli dersler ortaya çıkmıştır. Bu derslerin kapsamında sosyal bilimler ve fen bilimleri bulunmaktadır. Sosyal bilimler ile fen bilimleri arasında ise coğrafya disiplini yer alarak âdeta köprü görevi üstlenmektedir. Bu nedenle coğrafya eğitimi ilkokulda hayat bilgisi, sosyal bilgiler ve fen bilimleri dersleri kapsamında verilmektedir. Coğrafya eğitimi öğrencinin kendini, dünyayla olan ilişkisini ve diğer insanlarla olan etkileşimini anlaması için öğrenciye beceri, değer, bilgi ve kavramlar sunmaktadır. Coğrafya disiplinine yönelik kavramlar tam olarak anlaşılmadan coğrafi olay ve olgular arasında neden sonuç bağlantısı kurulamamaktadır. Nitekim coğrafi kavramların coğrafya eğitiminin önemli bir parçası olduğu söylenebilir. Bu çalışmanın amacı 1, 2 ve 3. sınıf hayat bilgisi ve 4. sınıf sosyal bilgiler ders kitaplarında yer alan coğrafi kavramları belirlemek, kategori ve alt kategorileri oluşturmaktır. Nitel yöntemle desenlenen bu çalışmada doküman incelemesi yöntemi işe koşulmuştur. Araştırmanın dokümanlarını 2020-2021 eğitim-öğretim yılında Kırşehir ilinde kullanılan hayat bilgisi ve 4. sınıf sosyal bilgiler ders kitapları oluşturmaktadır. Veriler doküman analizi yöntemi ile analiz edilerek bulgulara ulaşılmıştır. Araştırma sonuçlarına göre hayat bilgisi ve 4. sınıf sosyal bilgiler ders kitaplarında 477 coğrafi kavram tespit edilmiştir. İçerdiği coğrafi kavram sayısına göre ders kitapları; 4. sınıf sosyal bilgiler (188), 2. sınıf hayat bilgisi (137), 3. sınıf hayat bilgisi (92) ve 1. sınıf hayat bilgisi (60) ders kitabı olarak sıralanmaktadır. 2. sınıf hayat bilgisi ders kitabında, 3. sınıf hayat bilgisi ders kitabından daha fazla coğrafi kavram bulunmaktadır. Özellikle 2. sınıf hayat bilgisi ve 4. sınıf sosyal bilgiler ders kitaplarındaki coğrafi kavram sayısının fazla olduğu belirlenmiştir. Tespit edilen coğrafi kavramlar coğrafya alanlarına göre kategori ve alt kategorilere ayrılmıştır. Hayat bilgisi ve 4. sınıf sosyal bilgiler ders kitaplarında bulunan 477 coğrafi kavramdan 272'si fiziki coğrafya, 205'i ise beşerî ve ekonomik coğrafya kategorisinde yer almaktadır. Ders kitaplarında fiziki coğrafya kavramlarının daha fazla olduğu belirlenmiştir. Fiziki coğrafya kategorisinde yer alan coğrafi kavramlar, Dünya'nın şekli ve hareketleri, yer şekilleri bilimi (jeomorfoloji), iklim bilimi (klimatoloji), afetler coğrafyası, bitki / toprak coğrafyası, harita bilgisi (kartografya) ve sular coğrafyası (hidrografya) olmak üzere yedi alt kategoriye ayrılmıştır. Dünya'nın şekli ve hareketleri diğer fiziki coğrafya alt kategorilerine göre daha fazla coğrafi kavram içermektedir. Beşerî ve ekonomik coğrafya kategorisinde yer alan coğrafi kavramlar, nüfus ve yerleşme coğrafyası, tarım coğrafyası, ulaşım coğrafyası, turizm coğrafyası, sanayi coğrafyası, enerji coğrafyası ve yer altı kaynakları olmak üzere yedi alt kategoriye ayrılmıştır. Beşerî ve ekonomik coğrafya alt kategorilerinden nüfus ve yerleşme coğrafyası diğer diğer tüm alt kategorilere göre daha fazla coğrafi kavram içermektedir.

Elementary school is a period when the basis of an individual's cognitive and mental infrastructure is formed. The education provided in this period prepares students for life and helps them to earn the qualifications for the upcoming educational periods. Elementary school students perceive the phenomena and events in life as a whole. Therefore, the students are forced to learn the topics within the scope of different disciplines separately. With the consolidation of different disciplines in accordance with the development levels of the students, multidisciplinary lessons such as life science, social sciences, and science are introduced. Social sciences and science are within the scope of these lessons. The geography discipline is located between the social sciences and science and functions as a bridge. Therefore, in elementary school, geography education is provided within the scope of life science, social sciences, and science. Education in geography provides skills, values, information, and concepts for students to understand themselves, their relationship with the world, and other people. The cause-and-effect connection between geographical events and phenomena cannot be established without completely understanding the concepts regarding the geography discipline. Thus, it can be noted that geographical concepts are an important part of geography education. This study aims to determine the geographical concepts in life science coursebooks for first, second, and third-grade students and in social science coursebooks for fourth-grade students and to create categories and subcategories. The document analysis review method was used in this study designed with the qualitative method. The documents of the study consist of the life science and fourth-grade social sciences course books used in Kırşehir in the 2020–2021 academic year. The results were obtained by analyzing the data with the document analysis method. According to the results of the study, a total of 477 geographical concepts were found in life science and fourth-grade social sciences course books. According to the number of geographical contents in the coursebooks, the books are ranked as fourth-grade social sciences coursebooks (188), second-grade life science student books (137), third-grade life science books (92) and first-grade life science books (60). There are more geographical concepts in the second-grade life science student's book than in the third-grade life science coursebook. It was determined that the number of geographical concepts is especially high in second-grade life science coursebooks and fourth-grade social sciences coursebooks. The geographical concepts found were divided into categories and sub-categories according to geographical fields. 272 of the 477 geographical concepts in life science and fourth-grade social sciences books are classified in the physical geography category. Two hundred and five of them are classified under human and economic geography. It is determined that physical geography concepts are more common in coursebooks. The geographical concepts in the category of physical geography are divided into seven subcategories as the shape and movements of the world, science of landforms (geomorphology), climatology, disasters geography, plant/soil geography, and map information (cartography), and water geography (hydrography). The topic of shape and movements of the world has more geographical concepts compared to other physical geography categories. The geographical concepts in the category of human and economic geography are divided into seven subcategories as population and settlement geography, agricultural geography, transport geography, tourism geography, industrial geography, energy geography and underground sources. Population and settlement geography, the subcategory of human and economic geography has the most geographical concepts when compared to all other subcategories.