Hakas destanlarında şekil değiştirme motifi

Abstract

Destanlar, resmî birer tarih belgesi olmamakla birlikte tarihî gerçekliği, anlatım yöntemleri ile kurgulayarak yeniden üreten ve destan türüne özgü icra geleneği içinde toplumun hafızasında önemli yer tutan anlatılardır. Hakasların "alıptığ nımah" adını verdikleri kahramanlık destanları, Türk mitolojisi, Şamanizm inancı, eski Türk topluluklarının geleneklerini ortaya koyma açısından ve dize sayısı 15 binden 30 bine kadar ulaşan büyük hacimleri ile Tük destanları arasında özel bir yere sahiptir. Hakas kahramanlık destanlarında kahramanların doğaüstü güçleri vardır. Daha doğarken bu güçleri beraberlerinde getirirler ve bir kahramanlık gösterdiklerinde bir yakınları veya aile büyüğü tarafından ad alırlar. Adlarında atlarının adı da mutlaka geçer. Asıl kahraman atı olmadan kahraman olamaz. Kahramanın atı onu tehlikeden korur ve düşebileceği zaaflardan alıkoyar. Asıl kahramanların belirgin özellikleri vardır. Ezilenlere devamlı yardım eder, düşmanları yendiklerinde onların mallarını fakirlere dağıtır ve köleleri serbest bırakır. Güzelliklerini ay ve güneşten alan kadın kahramanların çoğunlukta olması Hakas destanlarının bir diğer önemli özelliğidir. Ak Çibek Arığ, Huu İney, Ay Huucın, Altın Arığ, Kün Sarığ Han ve Alp Han Kız yiğitlikleri ve güzellikleriyle ünlü kadın kahramanlardan birkaçıdır. Destanlarda sıkça kullanılan ortak motifler vardır ki bunlar ait olduğu milletin iç dünyasını yansıtır. Motifler destanı besleyen damarlardır ve destanı sürekli canlı tutar. Kahramanın maceradan maceraya koşarken kullandığı en önemli motiflerden biri de "Şekil Değiştirme" motifidir. Şekil değiştiren kahramanlar başka bir canlının (kuş, kurt, yılan) kimliğine bürünebileceği gibi, cansız bir nesne (yüzük, taş) de olabilir. Hakaslar tarih boyunca çeşitli mücadeleler vermiş ve bu mücadeleleri konu alan pek çok kahramanlık destanı yaratmışlardır. Zengin bir kültür hazinesi olan ve içerisinde Türk destanlarına ait pek çok motif bulunan Hakas destanları ile bu destanları besleyen ana damarlardan biri olan "Şekil Değiştirme" motifi çalışmamızın temel konusunu oluşturmaktadır. "Şekil Değiştirme" motifi incelenirken Hakasçadan Türkiye Türkçesine aktarılan Altın Çüs, Ak Çibek Arığ, Ay Huucın, Han Kicegey, Kara Kuzgun, Han Orba, Huban Arığ, Altın Arığ, Kök Han, Hara Molat, Alıp Sarığ Plat Hıs, Altın Taycı ve Kün Sarığ Han başlıklı 13 Hakas destanı ele alınmıştır. Bu destanlarda şekil değiştirme motifleri tespit edildikten sonra tasnifi ve tahlili yapılarak kimlerin, ne zaman, ne şartlar altında, nerde, nasıl şekil değiştirip destanın seyrini nasıl etkilediği belirlenmeye çalışılmıştır.

Although epics are not official history documents, they are narratives that reproduce historical reality by fictionalizing it with narrative methods and occupy an important place in the memory of the society within the tradition of performance specific to the epic genre. The heroic epics, which the Khakas call "alıptığ nimah", have a special place among Turkish epics in terms of revealing Turkish mythology, Shamanism belief, traditions of ancient Turkish communities and with their large volumes ranging from 15 thousand to 30 thousand lines. In Hakas heroic epics, heroes have supernatural powers. They bring these powers with them when they are born, and when they show heroism, they are named by a relative or family elder. The names of their horses must also be mentioned in their names. The real hero cannot be a hero without his horse. The hero's horse protects him from danger and prevents him from falling weak. The main heroes have distinctive features. He constantly helps the oppressed, distributes their goods to the poor when they defeat the enemies, and frees the slaves. Another important feature of Khakas epics is the majority of female protagonists who derive their beauty from the moon and the sun. Ak Çibek Arığ, Huu İney, Ay Huucın, Altın Arığ, Kün Sarığ Han and Alp Han Kız are some of the heroines famous for their valor and beauty. There are common motifs that are frequently used in epics, which reflect the inner world of the nation they belong to. Motifs are the veins that feed the epic and keep the epic alive. One of the most important motifs that the hero uses while running from adventure to adventure is the "Shape Shifting" motif. Shape-shifting heroes can take on the identity of another living thing (bird, wolf, snake), or they can be an inanimate object (ring, stone). Khakass have fought various struggles throughout history and created many heroic epics about these struggles. The Khakas epics, which are a rich cultural treasure and contain many motifs from the Turkish epics, and the "Shape Shifting" motif, which is one of the main veins that feed these epics, constitute the main subject of our study. While examining the "Shape Shifting" motif, Altın Çüs, Ak Çıbek Arığ, Ay Huucın, Han Kicegey, Kara Kuzgun, Han Orba, Huban Arığ, Altın Arığ, Kök Han, Hara Molat, Alıp Sarığ Plat Hıs, Altın Taycı and Kün were transferred from Khakas to Turkey Turkish. 13 Khakas epics titled Sarığ Han are discussed. After determining the shape change motifs in these epics, it was tried to determine who, when, under what conditions, where, how they changed shape and how they affected the course of the epic by making their classification and analysis.