İngiltere-İran ilişkilerinde petrol: 1901-1954

Abstract

Bu tez, dönemin hegemon gücü İngiltere ile üçüncü dünya ülkesi varsayılan İran arasında, zengin petrol kaynaklarının varlığı ile oluşan ilişkilerin seyrini, ekonomik ve politik niteliğini, tarihsel süreçte incelemeyi amaçlamaktadır. Ayrıca ikili ilişkilerde petrolün varlığı ile beraber, petrol arz güvenliği stratejilerinin dünyadaki ilk örneklerini teşkil eden, İngiltere?nin İran?a karşı yürüttüğü, dış politikasını da ortaya koymayı amaçlamaktadır. Bu minvalde hazırlanan çalışma, 1901?1954 yılları arasında, İngiltere ile İran ilişkilerinde petrolün belirleyici rolünü kapsamaktadır. Sonuç itibarıyla, 1901-1954 yılları arasında İngiltere İran ilişkilerinde stratejik bir meta olarak görülen petrolün -bugünkü ikili ilişkilerde ve uluslararası yapıda olduğu gibi- hem bir ekonomik ?amaç? hem de politik bir ?araç? olarak kullanılması ortaya konmuştur. Tez, İngiltere İran ilişkilerinin seyrini, her ne kadar petrolün varlığı üzerinden açıklamakta ise de, ilişkilerin tarihsel, ekonomik ve politik boyutunu içine alan ilk kapsamlı çalışma özelliği de taşımaktadır. Nitekim çalışma konusunun güncelliği, günümüz uluslararası ilişkilerindeki enerji ve güvenlik sorunlarına benzerliği ve bu sorunlara çözüm olarak görülen, ulusal yada uluslararası politikalara paralelliği nedeniyle de ayrıca önem arz etmektedir Anahtar Kelimeler: Petrol, ?ngiltere-?ran ?lişkileri, ?ngiliz-?ran Petrol Şirketi, Petrolün Millileştirilmesi, Ajax Operasyonu

This thesis aims to analyze the politico-economic characteristics of the relations between the United Kingdom, the hegemonic power of that time, and Iran, which was ranked as a Third World country, in a historical context. Besides, it is aimed to shed light on the foreign policy of the United Kingdom towards Iran, which sets an early strategical example for the security of oil supply in the world, as the bilateral relations were dominated by the existence of rich oil reserves in Iran. Within this direction, our study focuses on the determinative role of oil in the United Kingdom-Iran relations between 1901 and 1954. As a consequence, we hypothesize that as a strategic commodity in the United Kingdom-Iran relations, just as in the current bilateral relations and the international structure, oil became determinant both as an economical ?goal? and a political ?tool? between 1901 and 1954. Although the thesis addresses the course of the United Kingdom-Iran relations over the issue of oil, it also discusses the historical, economical and political dimensions of the bilateral relations. The thesis is significant in terms of having a relevant actuality and drawing an analogy to the current energy and security problems in international relations and its parallelism with national and international policies towards solving those problems. Keywords: Oil, United Kingdom-Iran Relations, Anglo-Iranian Oil Company, Nationalization of Oil, Operation Ajax